De Wzd, wat houdt het in voor jou als zzp’er in de zorg?

Laatste update 22 juni 2023 om 15:06

De Wet zorg en dwang (Wzd) regelt de onvrijwillige zorg voor mensen met een verstandelijke beperking of een psychogeriatrische aandoening  en onvrijwillige opname. De Wzd en de Wet verplichte ggz (Wvggz) vervangen de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Bopz). In dit artikel geven we je (achtergrond)informatie over de Wzd.

Vanaf 1 januari 2020 is de Wzd van toepassing. De wet heeft als doel onvrijwillige zorg te voorkomen en dit alleen in uiterste situaties, in de lichtste vorm en zo kort mogelijk in te zetten. Het ministerie van VWS heeft een handige animatievideo gemaakt met daarin de kernboodschap van de Wet zorg en dwang.

Op welke cliënten is de Wzd van toepassing?

De Wzd is alleen van toepassing op cliënten met een gediagnosticeerde verstandelijke of psychogeriatrische aandoening zoals bijvoorbeeld dementie. Daarnaast is er een aantal aandoeningen die via een uitvoeringsbesluit gelijk worden gesteld aan deze beperkingen. De Wzd is ook van toepassing op cliënten met deze zogenaamde ‘gelijkgestelde aandoeningen’.

De Wzd kan van toepassing zijn op cliënten die zorg ontvangen uit:

• Zorgverzekeringswet (Zvw)
• Wet langdurige zorg (Wlz)
• Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)
• Jeugdwet

Wat is een zorgaanbieder volgens de Wzd?

Wat is de definitie van zorgaanbieder volgens de Wzd? Dat is een natuurlijke persoon of rechtspersoon die beroeps- of bedrijfsmatig zorg (of opname en verblijf in een accommodatie) biedt aan een cliënt. Zzp’ers vallen dus wel onder deze definitie maar mantelzorgers niet. Is onvrijwillige zorg noodzakelijk? En ben jij van mening dat je dit niet op een verantwoorde wijze kunt bieden? Dan ben je niet verplicht om onvrijwillige zorg te verlenen.

Registreren in het openbaar locatieregister

Zorgaanbieders die verplichte of onvrijwillige zorg verlenen, moeten hun locatie registreren in het openbaar locatieregister. Hier wordt ook de locatie geregistreerd van waaruit de zorg wordt gecoördineerd: het adres van jouw onderneming volgens de inschrijving bij de Kamer van Koophandel.

Zijn er meerdere zorgaanbieders betrokken bij de zorg van een cliënt? Elke  zorgaanbieder die een zorgovereenkomst met de cliënt heeft, moet zich registeren in het locatieregister.

Zijn er andere oplossingen?

Voordat je overgaat tot Wzd-zorg moet je onderzoeken of er andere oplossingen zijn; oplossingen die voor de cliënt minder ingrijpend zijn. Probeer dus eerst te achterhalen welke oorzaak achter het gedrag van de cliënt zit. Dit kan bijvoorbeeld via gesprekken met familieleden. Misschien geeft dit aanleiding om de zorg op een andere manier in te vullen waardoor jouw cliënt zijn vrijheid behoudt. Om zorgaanbieders hierbij te ondersteunen, ontwikkelde Vilans een alternatievenbundel. 

Wzd: het stappenplan

Is er geen oplossing die minder ingrijpend is? Dan moet je via het stappenplan Wzd onderzoeken of onvrijwillige zorg in het zorgplan mag worden opgenomen en toegepast. Het plan regelt alle stappen die je moet zetten bij de beoordeling of onvrijwillige zorg noodzakelijk is. Het geeft o.a. aan welke deskundigen op welk moment moeten worden betrokken.

Het stappenplan vind je op pagina 16 van de handreiking Wzd voor zzp’ers. Vilans heeft een uitgewerkte versie van het stappenplan gemaakt. Bij het verlenen van Wzd-zorg voorziet het stappenplan ook in regels die moeten worden nageleefd. Het doel is om (met elkaar) regelmatig te onderzoeken of minder ingrijpende maatregelen mogelijk zijn.

Weet je niet zeker of de Wzd wel of niet van toepassing is? Gebruik dan dit stroomschema (pdf ‘spiekbriefje’) om dat vast te stellen. Via deze link vind je ook een document met tips voor kleinschalige zorgaanbiedersdat ook voor zzp’ers bruikbare adviezen bevat.

Toepassen Wzd-zorg in ambulante setting

Het besluit om Wzd-zorg toe te passen, kun je dus pas nemen als je het stappenplan hebt doorlopen. Wanneer je onvrijwillige zorg in een ambulante setting wil toepassen, moet je daarnaast rekening houden met de volgende voorwaarden:

1. Binnen het multidisciplinair overleg moet besproken zijn hoe, en met hoeveel aanwezige zorgverleners, toezicht op de cliënt moet worden gehouden om zijn veiligheid te waarborgen;
2. Afspraken in afstemming met cliënt, vertegenwoordiger of mantelzorger vastleggen in zorgplan;
3. Beschikbaarheid van ter zake deskundige zorgverlener;
4. Verslaglegging in zorg- en beleidsplan.

In de HandelWijzer Wzd in de ambulante setting staat veel belangrijke en praktische informatie. De afzonderlijke stappen in het proces staan begrijpelijk uitgelegd in het schema op bladzijde 2.

Eisen zorgverantwoordelijke

Bij het verlenen van onvrijwillige zorg moet een zorgverantwoordelijke worden aangewezen. De zorgverantwoordelijke is een verzorgende of begeleider met minimaal een niveau 3 diploma én ervaring in het opstellen en coördineren van zorgplannen.

Wzd: basisbegrippen

De Wzd kent drie basisbegrippen: onvrijwillige zorg, ernstig nadeel en wilsbekwaamheid.

1. Onvrijwillige zorg

Onvrijwillige zorg is zorg waarmee de cliënt of vertegenwoordiger niet instemt. En zorg waarmee de vertegenwoordiger heeft ingestemd maar waartegen de cliënt zich verzet.

Onvrijwillige zorg:

1. De cliënt is ter zake wilsbekwaam en stemt niet in met de zorg;
2. De cliënt is ter zake wilsonbekwaam en de vertegenwoordiger stemt niet in met de zorg;
3. De cliënt is ter zake wilsonbekwaam, de vertegenwoordiger stemt in met de zorg maar de cliënt verzet zich daartegen.

De Wzd onderscheidt negen categorieën onvrijwillige zorg:

1. Toedienen van vocht, voeding en medicatie, medische handelingen en therapeutische maatregelen;
2. Beperken van de bewegingsvrijheid (bijvoorbeeld fixatie of het afsluiten van bepaalde ruimtes);
3. Insluiten of afzonderen;
4. Uitoefenen van toezicht op de cliënt (bijvoorbeeld cameratoezicht);
5. Onderzoek aan kleding of lichaam;
6. Onderzoek van de woon- of verblijfsruimte op gedrag beïnvloedende middelen of gevaarlijke voorwerpen;
7. Controleren op de aanwezigheid van gedrag beïnvloedende middelen;
8. Beperken van de vrijheid om het eigen leven in te richten waardoor de cliënt iets moet doen of nalaten (hier valt ook het gebruik van bijvoorbeeld een telefoon onder);
9. Beperken van het recht op het ontvangen van bezoek.

Voor categorieën 1 t/m 3 geldt dat je altijd verplicht bent het stappenplan te doorlopen. Ook als wilsonbekwame cliënten of de vertegenwoordiger zich niet verzetten. Voor categorieën 4 t/m 9 geldt dat het stappenplan moet worden doorlopen als de wilsonbekwame cliënt of diens vertegenwoordiger zich verzet. 

Op de website van VWS vind je praktijkvoorbeelden van onvrijwillige zorg.

2. Ernstig nadeel

Het uitgangspunt ‘nee, tenzij’ houdt in dat onvrijwillige zorg alleen mag worden ingezet om ernstig nadeel te voorkomen. Denk hier bijvoorbeeld aan een cliënt die zonder maatregelen zichzelf of een ander ernstige schade toebrengt. Is er geen sprake van of een groot risico op ernstig nadeel? Dan mag onvrijwillige zorg niet worden toegepast. In hoofdstuk 7 van de handreiking vind je hierover meer informatie.

3. Wilsbekwaamheid

Om zelf een beslissing over bijvoorbeeld een zorghandeling te kunnen nemen, moet een cliënt wilsbekwaam zijn. De cliënt is wilsbekwaam tenzij het tegendeel is bewezen. Is de cliënt niet (meer) in staat informatie van de zorgverlener te begrijpen? En kan hij niet overzien wat de gevolgen van een besluit zijn of een besluit nemen? Dan zou iemand wilsonbekwaam kunnen zijn. Via de website van VWS is een stappenplan te downloaden die jou als zorgaanbieder helpt hierover een beredeneerd oordeel te vormen. Iemand die wilsonbekwaam is, heeft een wettelijk vertegenwoordiger.

Beleidsplan

Iedere zorgaanbieder die onvrijwillige zorg verleent moet een beleidsplan opstellen. In dit beleidsplan leg je de werkwijze bij onvrijwillige zorg vast. Vilans heeft een voorbeeld-beleidsplan ontwikkeld dat je kunt downloaden.

Zorgaanbieders die onvrijwillige zorg in ambulante setting verlenen, moeten in het beleidsplan ook de volgende onderwerpen beschrijven:

• Welke overwegingen bepalen jouw keuze voor ambulante onvrijwillige zorg of opname?
• Om de veiligheid van de cliënt te waarborgen, leg je vast hoe je invulling geeft aan het toezicht bij het verlenen van onvrijwillige zorg.
• Welke risico’s op fysiek verzet zijn er, welke gevolgen heeft dit en wat kun je als zorgverlener op dat moment doen?
• Op welke wijze wordt binnen een multidisciplinair overleg op basis van een risico-inschatting bepaald hoeveel (één of meerdere) zorgverleners aanwezig moeten zijn op het moment dat de onvrijwillige zorg daadwerkelijk wordt toegepast?
• Jouw bereikbaarheid voor cliënten en hun naasten.
• Hoe voorkom je bij ambulante onvrijwillige zorgverlening grensoverschrijdend gedrag door jou als zorgverlener?

Registratie van onvrijwillige zorg

De Wzd bepaalt dat je onvrijwillige zorg moet registreren in een systeem (bijvoorbeeld een elektronisch cliëntendossier). Elk half jaar moet je een overzicht van de onvrijwillige zorg en de analyse daarvan naar de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) sturen. Kleine zorgaanbieders kunnen via een aanleverformulier op de website van IGJ hun gegevens aanleveren. 

Cliëntvertrouwenspersoon

Wanneer cliënten Wzd-zorg (hebben) ontvangen, kunnen zij contact opnemen met een cliëntenvertrouwenspersoon (cvp). Cliënten hebben daar, op grond van de Wzd, recht op en zorgaanbieders zijn verplicht ze hierop te wijzen. 

Een cliëntenvertrouwenspersoon ondersteunt de cliënt in het realiseren en bevorderen van zijn rechtspositie. Wanneer cliënten vragen hebben, het ergens niet mee eens zijn of over hun situatie willen overleggen, kunnen zij in gesprek gaan met de cvp. Ook kan de cvp ondersteunen bij het indienen van een klacht. Cliëntenvertrouwenspersonen worden gefinancierd door de overheid en zijn te benaderen via regionale zorgkantoren.

Klachtbehandeling

Er zijn eisen gesteld aan het behandelen van een Wzd-klacht. Deze wijken af van de eisen bij de klachtbehandeling volgens de Wkkgz, Jeugdwet en Wmo. De cliënt moet een klacht, die betrekking heeft op de onvrijwillige zorg, kunnen indienen bij een klachtencommissie onvrijwillige zorg. Deze commissie behandelt alleen klachten die betrekking hebben op de onvrijwillige zorg en alleen over het nakomen van een verplichting of over een beslissing over:

• De wilsbekwaamheid van een cliënt
• Het opnemen van de onvrijwillige zorg in het zorgplan
• Het besluit om onvrijwillige zorg uit te voeren
• Het besluit om onvrijwillige zorg uit te voeren in onvoorziene situaties (niet vastgelegd in het zorgplan)
• Een beslissing over verlof of ontslag
• Een beslissing of verplichting van een Wzd-functionaris
• Het voeren van een dossier voor zover dat betrekking heeft op onvrijwillige zorg.

De klachtencommissie onvrijwillige zorg bestaat uit een oneven aantal leden (minimaal drie) en de leden mogen niet werkzaam zijn bij of voor de zorgaanbieder. De klachtbehandeling van Wzd-zorg maakt onderdeel uit van zowel het basis- als het kwaliteitspakket van SoloPartners.

Samenloop Wzd en Wvggz

De Wzd regelt de rechten regelt van cliënten met een verstandelijke handicap en een psychogeriatrische aandoening of beperking. De Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) regelt de rechten van cliënten met een psychiatrische stoornis.

Het komt voor dat cliënten niet alleen een verstandelijke handicap maar ook een psychiatrische aandoening hebben. Hierdoor ontstaat onduidelijkheid over het wettelijk kader. Is hier sprake van? Maak dan een keuze welke wet je toepast: de Wzd of de Wvggz. Een ter zake kundige arts dient medisch te beoordelen welke beperking of aandoening op de voorgrond staat. En welk wettelijk kader op basis daarvan geldt.

Samenloop Wzd en WGBO bij somatische zorg

Wanneer een somatische aandoening geen verband houdt met de verstandelijke beperking of psychogeriatrische aandoening, dan valt deze onder de Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (WGBO). Daarmee is de WGBO een vangnet voor situaties waarin de Wzd niet, of niet voldoende, voorziet. In de factsheet van het ministerie van VWS lichten ze dit verder toe.

Links met meer informatie

https://www.vilans.nl/producten/lesmodule-wet-zorg-en-dwang
https://coordinerendwzd.nl/
https://www.vilans.nl/projecten/wet-zorg-en-dwang